Japanse theeceremonie: geschiedenis, principes, verloop en traditie
De Japanse theeceremonie (chanoyu (茶の湯), sadō (茶道) of chadō (茶道)) is een ritueel waarbij een theemeester matcha bereidt en consumeert met zijn gasten volgens boeddhistische en shintoïstische principes.
In de loop van de tijd is het uitgegroeid tot een ware filosofie, waarvan de essentie te vinden is in de term “theïsme”, een concept dat werd bedacht door de intellectueel Okakura Kakuzō in zijn Boek van de Thee aan het begin van de 20e eeuw.
Hoewel matcha de voorkeurs thee is in de meeste ceremonies, worden sommige ceremonies ook gehouden met sencha (genaamd senchadō, de weg van sencha).
Dit artikel behandelt de geschiedenis, de gereedschappen, het verloop, de omgeving en de principes van de Japanse theeceremonie.
Geschiedenis
Volgens A. L. Sadler vindt de oorsprong van thee zijn oorsprong bij de Chinese Zen-monniken, die het dronken om te voorkomen dat ze in slaap vielen tijdens hun meditatiesessies.
Het verspreidde zich geleidelijk in de burgermaatschappij en het was tijdens de Tang-dynastie (618 – 907) dat Lu Yu, een auteur en theemeester die sterk beïnvloed was door het boeddhisme, de eerste monografie schreef genaamd Ch’a Ching (Het Theeboek).
Het boek, dat tien hoofdstukken bevat, beschrijft de oorsprong, teeltlocaties, gereedschappen, productieprocessen, eigenschappen en zelfs anekdotes over thee uit die tijd.
De eerste die de theeceremonie beoefende was keizer Shōmu Tennō (724-749), toen hij een honderdtal priesters beloonde met een kom matcha nadat zij soetra’s ter ere van hem hadden gezongen.
De interesse voor thee verdween daarna uit Japan en werd pas in de 12e eeuw nieuw leven ingeblazen door de monnik Eisai, die het gebruikte voor religieuze rituelen in de kloosters.
Het is ook via deze weg dat thee zich verspreidde door het land en in de loop van de tijd werd geassocieerd met luxe en de hogere klassen van de Japanse samenleving.
Thee beleefde een opbloei in de 15e eeuw toen shogun Ashikaga Yoshimasa (1435-1490) het volledig opnam in zijn culturele activiteiten, waarbij het werd getransformeerd tot een kunstvorm gebaseerd op het principe van wabi-sabi (侘寂), geïntroduceerd in dezelfde periode door de Zen-priester Murata Jukō.
Jukō, die wordt beschouwd als de schepper van de theeceremonie, was de eerste die het verbond met een spirituele en filosofische stroming. Hij veranderde de ceremonie door het vervangen van Chinese gouden, jade en porseleinen servies door eenvoudige en sobere houten en aardewerken gereedschappen, meer in lijn met wabi-sabi.
Gebaseerd op de schoonheid van imperfectie, vergankelijkheid en eenvoud, is wabi-sabi een esthetiek die geïnspireerd is op de Zen-boeddhistische principes.
Deze ideeën werden overgenomen door Takeno Jōō (1502-1555), die ze leerde aan Sen no Rikyū (1522 – 1591), een van de belangrijkste figuren van de theeceremonie.
Geboren in 1522, codificeerde Rikyū vele praktijken en esthetieken die geassocieerd worden met het theeritueel. Hij bouwde de ceremoniekamer met, naar men zegt, een deur die zo laag was dat zelfs de keizer moest bukken om binnen te komen, om de deelnemers te herinneren aan het belang van nederigheid.
Hij werkte met name voor Oda Nobunaga (1534 – 1582), een van de drie grote eenmakers van Japan, die de theeceremonie gebruikte als een politiek instrument om een beeld van kracht en macht te projecteren, wat bijdroeg aan de popularisering ervan.
Deze innovaties stelden de theeceremonie in staat om zich te ontwikkelen van een hobby tot de beroemde “Wabi-cha“, een ritueel doordrenkt met de principes van harmonie, eerbied, reinheid en kalmte van wabi-sabi.
Het is vermeldenswaard dat hoewel de principes van wabi-sabi al lang bekend waren, de uitvinding van de term (of meer precies, de associatie van de woorden wabi en sabi) wordt toegeschreven aan Kobori Enshu, de oprichter van de Japanse pottenbakkerij Asahiyaki, in Uji (rond 1600).
De kleinkinderen van Rikyū volgden in de voetsporen van hun grootvader en richtten de theescholen Omotesenke, Urasenke en Mushakōjisenke op, wat leidde tot de verspreiding van de theeceremonie door alle lagen van de Japanse samenleving. Aan het einde van de 16e eeuw dronk iedereen in Japan thee.
In de 17e eeuw integreerde het theïsme aspecten van Bushidō, de weg van de krijger, die de nadruk legde op discipline, eenvoud en loyaliteit tijdens de Edo-periode (1603-1868). Diverse scholen bleven zich ontwikkelen.
Thee staat tegenwoordig centraal in de Japanse cultuur en filosofie. Sadler vergeleek zelfs de rol van het theïsme in de Japanse cultuur met die van het christendom in de westerse samenleving.
Meer dan een eenvoudig ritueel, was en blijft het een echt voertuig voor culturele overdracht, een pijler waarop de geschiedenis, waarden en filosofie van het Japanse volk zich ontwikkelden.
Fundamentele principes
De Japanse theeceremonie wordt geleid door vier fundamentele principes. Deze informeren het hele ritueel, van de selectie van de gereedschappen tot het gedrag van de gastheer en zijn gasten.
- Harmonie (Wa): de gastheer arrangeert het decor om een harmonieuze sfeer te creëren tussen de gasten en de omgeving, de thee en zelfs de gebruikte gereedschappen.
- Respect (Kei): Respect staat centraal in de interacties tussen de gastheer en de gasten, maar ook tussen hen en de gebruikte objecten.
- Reinheid (Sei): Het ritueel omvat het schoonmaken van de gereedschappen en de kamer om de eliminatie van onzuiverheden te symboliseren.
- Kalmte (Jaku): Het doel van de theeceremonie is om een staat van innerlijke vrede en kalmte te bereiken.
De context
De theeceremonie vindt doorgaans plaats in een chashitsu (茶室), een speciaal ontworpen ruimte voor de theeceremonie met tatami-matten en schuifdeuren, in overeenstemming met de eerder genoemde principes. Er is ook een tokonoma (床の間), die lijkt op een bloemenbak.
Het wordt aanbevolen om een kimono te dragen.
De gereedschappen
Het geheel van gereedschappen dat wordt gebruikt voor de voorbereiding en het goede verloop van de ceremonie wordt dogu (道具) genoemd.
Deze worden altijd gekozen op basis van het principe van harmonie.
- Chawan (茶碗): De theekom.
- Chasen (茶筅): De bamboegarde die wordt gebruikt om de matcha te mengen.
- Chashaku (茶杓): De bamboelepel die wordt gebruikt om de matcha af te meten.
- Natsume (棗) of Chaire (茶入): De theepot die wordt gebruikt om de matcha te bewaren.
- Kensui (建水): De kom voor afvalwater.
Verloop van de ceremonie
Het verloop van de ceremonie (chaji (茶事) genoemd) hangt af van de gelegenheid, het seizoen en de school waartoe de gastheer behoort. Een volledige ceremonie duurt doorgaans meerdere uren en volgt de volgende stappen.
- Voorbereiding: De gastheer bereidt de theekamer voor en selecteert de gereedschappen die zullen worden gebruikt.
- Binnenkomst en reiniging: De gasten worden verwelkomd met een reinigingsritueel waarbij ze hun handen wassen en hun mond spoelen. Niet-essentiële voorwerpen worden in de lobby achtergelaten.
- Verwelkoming: Wanneer de gasten (maximaal vijf) klaar zijn, sluiten ze de deur met een geluid dat de gastheer aangeeft dat hij nu kan binnenkomen.
- Kaiseki: De gasten krijgen een lichte maaltijd aangeboden.
- Service van Koicha: De eerste thee die wordt bereid is een dikke matcha, bekend als koicha.
- Intermezzo (Nakadachi): Pauze waarbij de gasten de kamer verlaten.
- Service van Usucha: De tweede thee is een vloeibare matcha, bekend als usucha.
- Einde: De ceremonie wordt afgesloten met de wederzijdse uitdrukking van dankbaarheid tussen de gastheer en de gasten.
Conclusie
De Japanse theeceremonie is een culturele praktijk die de bereiding en het drinken van thee combineert met zen-boeddhistische filosofische principes.
Het is een pijler van de Japanse cultuur waardoor de waarden van eenvoud, respect en bescheidenheid zich over de archipel hebben kunnen verspreiden.
